“ સત્યના પ્રયોગો “ ગાંધીજીની વિલાયત જવાની તૈયારી અને નાત બહાર ! —–લેખાંક ( ૩)

“ સત્યના પ્રયોગો “ ગાંધીજીની વિલાયત જવાની તૈયારી અને નાત બહાર ! —–લેખાંક ( ૩)
ગાંધીજીએ સન ૧૮૮૭માં મેટ્રિકની પરીક્ષા પાસ કરી અને આગળ ભણાવવાની વડિલોની ઈચ્છા હોઈ, મુંબઈ અને ભાવનગરની કોલેજમાં ભણવાનું નક્કી કર્યું કારણ કે, ભાવનગરની શામળદાસ કોલેજનું ખર્ચ મુંબઈની કોલેજ કરતા ઓછું હતું. પ્રથમ ટર્મ પૂરી કર્યા બાદ ઘેર આવ્યા. ત્યારે કુટુંબના મિત્ર અને સલાહકાર એક વિધ્વાન, વ્યવહાર કુશળ માવજી દવે કે, જેમણે કુટુંબ સાથેનો સંબંધ જાળવી રાખેલો તેઓ ઘેર આવ્યા ત્યારે ગાંધીજીના ભણતર અંગે પૂછ્પરછ કરી અને ભાવનગરની શામળદાસ કોલેજમાં ભણતા હોઈ જાણી કહ્યું કે, “ જમાનો બદલાયો છે અને તમો ભાઈઓમાંથી કબા ગાંધીની ગાદી સાચવવા માંગતા હોય તો ભણતર વિના નહિ બને. બી.એ. થતા ચાર –પાંચ વર્ષ ખર્ચી નાખવા કરતા વિલાયત જવું જોઈએ કારણ ત્યાં ભણતર સહેલું છે. ત્રણ વર્ષમાં ભણીને પાછું આવી શકાય. ખર્ચ પણ ચાર-પાંચ હજારથી વધુ નહિ થાય. માટે મોહનદાસને આ વર્ષે જ વિલાયત મોકલી આપવો જોઈએ. તેઓ તેમના મિત્રો ઉપર ભલામણપત્ર આપશે એટલે તકલીફ નહિ પડે.”

“ મારા તરફ જોઈ પૂછ્યું: કેમ તને વિલાયત જવું ગમશે કે અહિં જ ભણ્યા કરવું છે ? મને તો ભાવતુ તું ને વૈદે બતાવ્યું, મને વિલાયત મોકલો તો સારું કોલેજમાં ઝટ્ઝટ પાસ થવાય એમ લાગતું નથી. પણ દાકતરી શીખવા ના મોકલી શકાય ? ““

“એ તો બાપુને ન ગમતું. તારી વાતો કરતા જ તે કહેતા કે, આપણે વૈશ્નવ, હાડમાંસ ચુથવાનું કામ ન કરીએ. બાપુનો વિચાર તને વકીલ બનાવવાનો હતો. “ માતુશ્રીને આ વિયોગની વાત ન ગમવા છતાં, કુટુંબના વડીલ કાકા જ હોય એટલે, પહેલી સલાહ તેમની લેવાની રહે અને તેથી તેઓ આજ્ઞા આપે તો વિચારવા કહ્યું. વડિલ ભાઈ પૈસાનું શું કરવું તે વિષે વિમાસણમાં પડ્યા. પરંતુ પોરબંદર રાજ્ય કદાચ થોડી મદદ કરે તેમ ધારી ગાંધીજીને પોરબંદર જવા કહ્યું.

ગાંધીજી વિલાયત જવાના હવાઈ કિલ્લા બાંધવા મચી પડ્યા અને પોરબંદર જવા તૈયાર થયા. તે સમયે રેલ નહોતી. પાંચ દિવસનો ગાડા માર્ગ હતો. બીકણ હોવા છતાં વિલાયત જવાની ઈચ્છાએ ધોરાજી સુધીનું ગાડું કર્યું અને ધોરાજીથી એક દિવસ વહેલા પહોંચવાના ઈરાદાથી ઊંટ કર્યું અને ઊંટ્ની સવારીનો પહેલો અનુભવ કર્યો.

વિલાયત જવાથી આપણો ધર્મ સચવાઈ જશે કે કેમ ? તેવી શંકા-આશંકાઓ કાકા તથા માતુશ્રીને થતાં પરિવારના બેચરજી સ્વામીને પૂછતાં તેઓ એ ત્રણ બાબતોની બાધા લેવડાવવા જણાવ્યું. તે પ્રમાણે માતુશ્રી સમક્ષ માંસ-મદિરા અને સ્ત્રીસંગથી દૂર રહેવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી તેથી માતા એ આજ્ઞા આપી.

માતાની આજ્ઞા અને આશીર્વાદ લઈ, થોડા માસનું બાળક અને પત્નીને મેલી ગાંધીજી મુંબઈ પહોંચ્યા. પરંતુ જુન-જુલાઈમાં હિંદી મહાસાગરમાં તોફાન હોય ને તેમની આ પહેલી જ દરિયાની સફર હોવાથી દિવાળી બાદ જવાની સલાહ મળતાં મુંબઈમાં મિત્રને ત્યાં મૂકી ગાંધીજીના મોટાભાઈ રાજકોટ ગયા. મુંબઈના દિવસો લાંબા થઈ પડયા. વિલાયતના સ્વપ્ના આવતા રહ્યા.

દરમિયાનમાં જ્ઞાતિમાં ખળભળાટ ઉઠ્યો. નાત બોલાવવામાં આવી. મોઢવાણિયામાંથી કોઈ હજુ સુધી વિલાયત ના ગયું હોય અને જો મોહનદાસ જાય તો તેની હાજરી લેવાવી જોઈએ ! મોહનદાસને નાતની વાડીમાં હાજર રહેવા ફરમાવવામાં આવ્યું. તે ગયા. નાતે કહ્યું કે “ નાત ધારે છે કે, તે વિલાયત જવાનો વિચાર કર્યો છે તે બરાબર નથી. આપણાં ધર્મમાં દરિયો ઓળંગવાની મનાઈ છે. વળી વિલાયતમાં ધર્મ ન સચવાય, એવું અમે સાંભળીએ છીએ. ત્યાં સાહેબ લોકો સાથે ખાવું-પીવું પડે છે.”

ગાંધીજીએ ડર અને સંકોચ વગર જવાબ આપ્યો: “ મને લાગે છે કે, વિલાયત જવામાં મુદલ અધર્મ નથી. મારે ત્યાં જઈને વિધ્યાભ્યાસ જ કરવાનો છે, વળી જે વસ્તુઓનો આપને ભય છે તેનાથી દૂર રહેવાની મેં મારી માતુશ્રી પાસે પ્રતિજ્ઞા લીધી છે એટલે હું દૂર રહી શકીશ. મને લાગે છે કે આમાં નાતે વચમાં ન આવવું જોઈએ”

આ સાંભળી શેઠને રોષ ચડ્યો. બે ચાર સંભળાવી પણ ખરી. ગાંધીજી સ્વસ્થ બેસી રહ્યા. શેઠે હુકમ કર્યો-“ આ છોકરાને આજથી નાત બહાર ગણવામાં આવશે. કોઈ તેને મદદ કરશે કે વળાવવા જશે તો તેને નાત પૂછશે, ને તેનો સવા રૂપિયો દંડ થશે.”

ગાંધીજી ઉપર આ ઠરાવની કોઈ અસર ન થઈ. અને આ ઠરાવની અસર પોતાના ભાઈ ઉપર કેવી થશે તે વિચારતા શેઠની રજા લઈ ઘર તરફ વિદાય થયા.

આ બનાવે ગાંધીજીને અધીરા બનાવ્યા અને ભાઈ ઉપર દબાણ આવે કે બીજું વિઘ્ન આવવાની દહેશત ઉભી થાય ત્યાં સમાચાર મળ્યા કે, 4થી સપ્ટેમ્બરના સ્ટીમર ઉપડવાની છે અને જૂનાગઢના એક વકિલ બેરિસ્ટર થવા વિલાયત જવાના છે, તેથી મિત્રોને મળી તેમની સલાહ લઈ, ભાઈને તાર કરી, રજા માંગી. રજા મળતાં બનેવી પાસે પૈસા માંગ્યા પણ નાતના હુકમની વાત કરી અને તેઓને નાત બહાર થવું નહિ હોવાથી, કુટુંબના એક મિત્ર પાસેથી રકમ મેળવી તે ભાઈ પાસેથી રકમ મેળવી લે તેમ ઠરાવ્યું. જે મિત્રએ કબુલ રાખ્યું, અને હિમત પણ આપી. આમ વિલાયતની તૈયારી માટે સામાન એકઠો કરવા લાગ્યા. નેક્ટાઈ નહિ ગમતી હોવા છતાં બાંધવી પડી. ટૂંકુ જાકિટ નાગો પોશાક ગણતા. ભાતું પણ ઠીક ઠીક બાંધ્યું. અઢાર વર્ષની ઉંમરના, દુનિયાના અનુભવ વીનાના ગાંધીએ 1888ના સપ્ટેમ્બરની 4થી તારીખે મુંબઈ છોડ્યું.

અઢાર વર્ષની-ટીન એજમાં વિદેશ જવાની કલ્પના માત્ર કેટલી રોમાંચક બની રહે ! તે માટે માંસાહાર-દારૂ કે સ્ત્રી સંગથી દૂર રહેવાની પ્રતિજ્ઞા કરવા મા-બાપ સમક્ષ કદાચ કોઈ પણ ટીન એજર તૈયાર થઈ જાય ! તેવી જ રીતે કદાચ મોહનદાસ પણ તૈયાર થયા હશે તેમ ધારી શકાય. વળી તેઓ તો વિવાહિત હતા એટલે નાનું બાળક અને પત્નીને પણ છોડીને જવાનું હતું તે, કદાચ થોડું દુઃખ દાયક બની શકે, પણ વિદેશનું અને તેમાં ય વિલાયત ના આકર્ષણ સામે ન ગણ્ય ગણાય. માતાએ પ્રતિજ્ઞા લેવડાવી અને રજા આપી તે મોહનદાસ તરફનો વિશ્વાસ દેખાડે છે. આ સમયમાં નાતના બંધનો કેટલા મજબુત હશે અને “નાત બહાર મુકાવું” અને જ્ઞાતિ જનોનો બહિષ્કાર સહન કરવો કેટલો કઠિન હશે તે બનેવીએ કરેલા પૈસા આપવાના ઈન્કારથી સમજી શકાય છે. જે આજના આ સમયમાં તો માત્ર કલ્પનાનો વિષય બની રહે છે.

મારા નમ્ર મતે આ “ નાત બહાર મૂકાવાના “ ઠરાવે મોહનદાસને ‌‌‌‌‌‌‌……… મહાત્મા બનવા તરફ પ્રયાણ કરવા ધક્કો માર્યો હશે તેમ ધારવું અયોગ્ય નહિ ગણાય. આ નાત બહાર થયાના બનાવે મોહનદાસના મનમાં જ્ઞાતિ પ્રથા વિષે જબર જ્સ્ત આંચકો આપી મનોમંથન કરવા પ્રેયા હશે અને હિંદુસ્તાનમાં પ્રવર્તી રહેલી જ્ઞાતિ પ્રથા, છુતાછુત, આભડ છેટ, વર્ણ ભેદ, ઉંચ-નીચ જ્ઞાતિઓ, વગેરે વિષે ઊંડાણથી વિચારવા અને તે નાબુદ કરવા માટે ના બી નું રોપણ થઈ ચૂક્યું હોવું જોઈએ. કારણ કે, વિલાયત અને દક્ષિણ આફ્રીકાથી પરત આવ્યા બાદ દેશમાંથી જ્ઞાતિ પ્રથા, ઉચ્ચ નીચનો ભેદભાવ, વર્ણ વ્યવસ્થા તથા અસ્પૃશ્યતા નાબુદ કરવાની ઝુંબેશે આઝાદીની લડત સાથે જ પ્રાધાન્યતા મેળવી હોય તેમ માનું છું-આપ શું માનો છો ?

આ તબક્કે આપ સૌને રસ પડશે તેમ ધારી એક પ્રસંગનો ઉલ્લેખ કરવાનું મન થાય છે. મોઢ વણિક નાતે મો.ક.ગાંધીને 1888ની સાલમાં વિલાયત જવા માટે નાત બહાર કરેલા તે જ મોઢ વણિક નાતે બરાબર 122 વર્ષ બાદ નાતમાં પાછા લીધા સિવાય, મુંબઈ સ્થિત “ વૈશ્વિક મોઢ પરિવાર “ નામની એક સંસ્થાએ આજ મો.ક.ગાંધી કે, જે હવે મહાત્માનું બિરૂદ પામી મહાત્મા ગાંધીજીથી ઓળખાય છે તેમને “ મોઢ રત્ન ”નો મરણોત્તર એવોર્ડ 2010માં યોજેલ એક સંમેલનમાં આપ્યાનું જાણવા મળેલ છે. જે વ્યક્તિને નાત બહાર કરેલી અને જે નાત-જાતથી પર બની ચૂકેલી તેને માટે હવે ગૌરવ અનુભવવું તે હાસ્યાસ્પદ અને તકવાદ નથી ?