હે ગુજરાતીઓ! આ છેલ્લી ટ્રેન છે

વહાલા મિત્રો અને વડિલો
આજ રોજ મારાં બ્લોગ ઉપર ગુજરાતી સાહિત્યના પ્રખર અને મુર્ધન્ય આદરણીય સાહિત્યકાર લેખક અને ચિંતક શ્રી ગુણવંત શાહનો 24 જાન્યુઆરી 2010 રવિવારની દિવ્ય ભાસ્કરની પૂર્તિમાં ગુજરાતીઓ અને ગુજરાતી ભાષા અંગે પ્રસિધ્ધ થયેલો લેખ મૂકેલ છે. સર્વે ગુજરાતીઓ અને ગુજરાતીભાષા પ્રેમીઓએ ગભીરતાથી વિચારવા જેવા મુદાઓ માનનીય શ્રી ગુણવંત શાહે રજૂ કર્યા છે. આ લેખ શ્રી ગુણવંત શાહ અને દિવ્યભાસ્કરના સૌજન્ય અને સાભાર પ્રસિધ્ધ કરેલ છે. આપ સૌ વાંચી આપના પ્રતિભાવો જરૂર જણાવશો તેવી આશા અસ્થાને નહિ ગણાય ! સ-સ્નેહ અરવિંદ

હે ગુજરાતીઓ! આ છેલ્લી ટ્રેન છે

Gunvant Shah
કવિ ઉમાશંકર જોશીના નિવાસનું નામ ‘સેતુ’ હતું. ગુજરાતના વિદ્યાપુરુષ એવા વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી જ્યારે કવિના નિવાસે ગયા ત્યારે ઝાંપા પાસે થોભી ગયા. એમના સ્વાગત માટે ઊભેલા ઉમાશંકરભાઇને મુ.વિષ્ણુભાઇએ જે યાદગાર શબ્દો કહ્યા તે સાંભળો :
આ સેતુ તે તો પૂર્વ અને પશ્વિમ વચ્ચેનો સેતુ,
અઘ્યાત્મ અને વિજ્ઞાન વચ્ચેનો સેતુ,
તથા પ્રાચીન અને અર્વાચીન વચ્ચેનો સેતુ!

આવા થોડાક શબ્દોમાં તો મુ.વિષ્ણુભાઇએ કવિના વિશ્વરૂપદર્શનનો મર્મ પ્રગટ કરી દીધો! કવિ અને મનીષીનું એ મિલન યાદગાર હતું.

આજનો યક્ષપ્રશ્ન એ છે કે : શું ગ્લોબલાઇઝેશન, વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજીનાં પરિબળો જોશીલાં હોય ત્યારે શિક્ષણનું માઘ્યમ માતૃભાષા હોય એવી વાત ટકી શકે ખરી? શું એ સામે પ્રવાહે તરવા જેવી બાલિશ વાત નથી? આ બે પ્રશ્નોમાં ભારોભાર પ્રામાણિકતા રહેલી છે, તે સાથે ભારોભાર નાદાનિયત પણ રહેલી છે.

યુરોપમાં બ્રિટન સિવાયના બધા દેશોની માતૃભાષા અંગ્રેજી નથી. ડેન્માર્ક, સ્વિડન અને ફિનલેન્ડમાં શિક્ષણનું માઘ્યમ અંગ્રેજી નથી. ફ્રાન્સમાં શિક્ષણનું માઘ્યમ ફ્રેન્ચ છે. સ્પેન અને પોર્ટુગલમાં શિક્ષણનું માઘ્યમ માતૃભાષા છે, અંગ્રેજી નથી. ઇટલીમાં, જર્મનીમાં, ગ્રીસમાં, નોર્વેમાં, રૂમાનિયામાં, હંગેરીમાં, ચેકોસ્લોવેકિયામાં અને પોલેન્ડમાં લોકો ગોરા ખરા, પણ ઘણાખરા લોકોને અંગ્રેજી બોલતાં પણ આવડતું નથી.

બ્રિટનની માતૃભાષા અંગ્રેજી છે અને શિક્ષણનું માઘ્યમ અંગ્રેજી છે. ટૂંકમાં સમગ્ર યુરોપમાં શિક્ષણનું માઘ્યમ માતૃભાષા જ છે. આ જ વાત રશિયાને, ચીનને, જાપાનને અને સમગ્ર અરબસ્તાનને લાગુ પડે છે. કેનેડામાં બ્રિટિશ કોલમ્બિયામાં અંગ્રેજીનું ચલણ છે, પરંતુ અન્ય કેટલાંક રાજ્યોમાં ફ્રેન્ચનું ચલણ છે અને શિક્ષણનું માઘ્યમ પણ ફ્રેન્ચ છે.

અમેરિકામાં અંગ્રેજી માઘ્યમ હોય એ સ્વાભાવિક છે. ટૂંકમાં શિક્ષણનું માઘ્યમ માતૃભાષા જ હોય એ સહજ બાબત છે. એનો વિવાદ ભારતમાં છે તેના મૂળમાં આપણું ગુલામી માનસ (કોલોનિયલ માઇન્ડ) કામ કરી રહ્યું છે. દુનિયાનો કોઇ પણ કેળવણીકાર આ બાબતે અવઢવમાં નથી.

આવું લખવા પાછળ અંગ્રેજી પ્રત્યે કોઇ દ્વેષ નથી. અંગ્રેજી ભાષા પ્રત્યે મને અઢળક પ્રેમ છે. ક્યારેક તો હું અંગ્રેજીમાં વિચારે ચડી જાઉ છું. કેટલીયે વિશ્વપરિષદોમાં અંગ્રેજીમાં પ્રવચનો કર્યા છે અને પરદેશી જર્નલોમાં અંગ્રેજીમાં સંશોધન પેપર્સ પ્રગટ કર્યા છે. અંગ્રેજી માઘ્યમનો વિરોધ એ અંગ્રેજીનો વિરોધ નથી, નથી અને નથી જ!

ઢાલની બીજી બાજુ ઓછી મહત્વની નથી. હવે અંગ્રેજી જાણ્યા વિના અને ભણ્યા વિના ચાલવાનું નથી. ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં કે ઉત્તર બુનિયાદી વિદ્યાલયોમાં પણ ઉત્તમ અંગ્રેજીના શિક્ષણની અને કોમ્પ્યુટર કૌશલ્યની કેળવણીની વ્યવસ્થા ન હોય તો વિદ્યાર્થીઓ મોટાં થઇને ગાંધીજનોને માફ નહીં કરે.

‘અંગ્રેજી હટાવ’ ઝુંબેશ ચલાવનારા રામમનોહર લોહિયાનું અવસાન ૧૯૬૮માં થયેલું. એ વખતે પણ લોહિયાજી સાથે હું અસંમત હતો. જાણી રાખવા જેવું છે કે ભારતમાં અન્ય કોઇ પણ યુનિવર્સિટીઓમાં કોમ્પ્યુટર ન હતું, ત્યારે રામલાલ પરીખ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં કોમ્પ્યુટર લાવ્યા હતા.

તે દિવસોમાં વિદ્યાપીઠના ગેસ્ટહાઉસમાં (રૂમ નંબર પાંચમાં) આવીને મને સદગત નવલભાઇ શાહે કહ્યું હતું : ‘આ રામલાલને થયું છે શું?’ તે વખતે પણ મારો ટેકો રામલાલભાઇની દીર્ઘદ્રષ્ટિને હતો. તે વખતે પણ રામલાલભાઇ અંદરથી લોહિયાજીના ‘અંગ્રેજીવિરોધ’ સાથે જ સંમત હતા. સમય સમયનું કામ કરે છે.

આજનું ગુજરાત ઢાલની બંને બાજુનો સ્વીકાર ઝંખે છે. અંગ્રેજીની ઉપેક્ષા આજનાં માતાપિતાને જરા પણ માન્ય નથી. તેઓ ગુજરાતી ભાષાના વિરોધી નથી. જો કોઇ દ્રષ્ટિવંત આચાર્ય કે પ્રાઇવેટ સ્કૂલ-કોલેજ ચલાવનારી મેનેજમેન્ટ ગુજરાતી માઘ્યમની ઉત્તમ નિશાળમાં ઉત્તમ અંગ્રેજી ભણાવવાની વ્યવસ્થા કરે, તો એવી નિશાળમાં વાલીઓ પ્રવેશ માટે પડાપડી કરશે.

અમદાવાદમાં સી.એન.વિદ્યાલય આવી મોડલ (model) નિશાળ બની શક્યું હોત. જો ગુજરાતના સમજુ-શાણા-વ્યવહારુ વાલીઓ ધારે તો હજી આજે પણ ૧૦૦૦ નવી ‘મોડલ સ્કૂલો’ શરૂ કરી શકે અને ગુજરાતી માઘ્યમની નિશાળોને એવા આદર્શ નમૂનામાં ઢાળી શકે. ગુજરાતી ભાષા, કલ્ચર અને અસ્મિતા બચાવવા માટે આ છેલ્લી ટ્રેન છે.

આપણી કોલોનિયલ લઘુતાગ્રંથિ કેવી છે? કોઇ ચર્ચા ટીવી પર ચાલતી હોય ત્યારે હિંદીમાં મજબૂત દલીલ કરનારા વિદ્વાન કરતાં પણ અંગ્રેજીમાં નબળી દલીલ કરનારનો વધારે પ્રભાવ કેમ પડે છે? ખોટા અંગ્રેજીમાં બોલનાર લલ્લુ, શુદ્ધ ગુજરાતીમાં બોલનાર ચાલાક મનુષ્ય કરતાં વધારે ‘સ્માર્ટ’ જણાય તેનું કારણ શું?

વિજ્ઞાની નારલિકર કહેશે કે શિક્ષણનું માઘ્યમ તો માતૃભાષા જ હોવું જોઇએ. માતૃભાષાનો સંસ્કારવૈભવ ગુમાવી બેઠેલું સ્વર્ણિમ ગુજરાત પિત્તળિયું ગુજરાત બની નહીં જાય? ગુજરાતી ભાષા વિના ગુજરાતની અસ્મિતા ટકી શકે ખરી? યસ, આ છેલ્લી ટ્રેન છે. અંગ્રેજી માઘ્યમની નિશાળોમાં બાળક શું પામે છે તેની ખબર સૌને છે, પરંતુ એ શું ગુમાવે છે તેની ખબર કોને હશે?

નરેન્દ્ર મોદીનું અંગ્રેજી બહુ સારું નથી. આમ છતાં એમનું અંગ્રેજી જાપાનના યુકીઓ હાટોયામા કરતાં, ફ્રાન્સના નિકોલસ સાર્કોઝી કરતાં, જર્મનીનાં એન્જેલા મારકેલ કરતાં, ચીનના હુ જિન્ટાઉ કરતાં, ઇટલીના સિલ્વિયો બેરલુસ્કોની કરતાં, રશિયાના ડ્મિટ્રી મેડ્વેડેવ કરતાં, સાઉદી અરેબિયાના કગિં અબ્દુલ્લાહ કરતાં અને ભારતનાં સોનિયા ગાંધી કરતાં ખોટું નથી.

ગુજરાતની પ્રજા એમને પૂછવાની છે : ‘નરેન્દ્રભાઇ, તમે ગુજરાતીના સંગોપન-સંવર્ધન અંગે શું કર્યું?’ માતૃભાષાનું માઘ્યમ ગ્લોબલાઇઝેશનમાં અડચણરૂપ નથી. વિદ્યાર્થી ટેબલ વિશે ભણે ત્યારે ‘ટેબલ’ની સંકલ્પના (કન્સેપ્ટ) આત્મસાત્ કરે છે. સમજણ ખીલે તેમાં પારકી ભાષાનું માઘ્યમ બોજરૂપ છે. કોઇ અંગ્રેજ બાળકને ગુજરાતી માઘ્યમમાં ભણાવી તો જુઓ!

ગાંધીનિર્વાણ દિને નરસિંહ મહેતાની નગરી જૂનાગઢથી માતૃભાષા વંદનાયાત્રાનો પ્રારંભ થશે. એ યાત્રા ગોંડલ, રાજકોટ, સુરેન્દ્રનગર, અમદાવાદ, ગાંધીનગર, કડી, પાલનપુર, મહેસાણા, વલ્લભવિદ્યાનગર, નડિયાદ, વડોદરા, ભરૂચ, બારડોલી, વલસાડ, બીલીમોરા અને નવસારી થઇને છઠ્ઠી ફેબ્રુઆરીએ સુરતમાં વિરામ પામશે.

યાત્રામાં ગુજરાતી ભાષાનાં ૧૦૦ ઉત્તમ પુસ્તકોનું પ્રદર્શન-વેચાણ થાય તેવું સુંદર આયોજન ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ તરફથી થયું છે. એ યાત્રામાં પ્રવચનો ટૂંકાં હશે અને ઔપચારિકતા ઓછી હશે. સભા મોટી દેખાડવા માટે પી.ટી.સી.ના કે નિશાળોના વિદ્યાર્થીઓનો ગેરઉપયોગ કરવાની સખત મનાઇ છે.

અમે સૌ યાત્રાળુઓ અમારા માનવંતા, યશવંતા અને ગુણવંતા યજમાનોને જણાવવાની રજા લઇએ છીએ કે અમને સગવડ પ્રત્યે કોઇ પણ જાતનો દ્વેષભાવ નથી. ગુજરાતી ભાષાના આપણા મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારો જુદે જુદે સ્થળે યાત્રામાં જોડાવાના છે. કેટલાંક નગરોમાં અઘ્યાપકોનાં સંમેલનો પણ ગોઠવાયાં છે.

જે ગામોમાં યાત્રા નથી પહોંચવાની ત્યાંથી ઉપયાત્રાઓ નીકળીને યાત્રામાં જોડાવાની છે. માતૃભાષાના માઘ્યમ માટે આગ્રહ રાખનારા મહાત્મા ગાંધીજીના આશીર્વાદ અમને મળશે એવી શ્રદ્ધા છે. તમે જે ભાષામાં રડી શકો તે તમારી માતૃભાષા. એ ભાષામાં ભણવું એ બાળકનો જન્મસિદ્ધ અને જીવનસિદ્ધ અધિકાર છે. જય જય ગરવી ગુજરાત!

પાઘડીનો વળ છેડે -માણસ જો પારકી ભાષામાં કડકડાટ બોલવા લાગે તો એ ભાષામાં વિચારવા માંડે છે. પારકી ભાષા બોલતી વખતે એ જાણે ‘બીજો માણસ’ હોય તેવું અનુભવે છે. આ ‘બીજો માણસ’ મોહ પમાડે છે, પરંતુ ક્યારેક મન સ્વચ્છ હોય ત્યારે સહજપણે અંદર રહેલો માણસ હૃદયનો કબજો લઇ લેતો હોય છે.
-ટી.એસ.એલિયટ

નોંધ : એલિયટે લખેલા નાટક ‘ધ કોન્ફિડેન્શિયલ ક્લાર્ક’ ના પ્રથમ પ્રવેશમાં એક પાત્રના મુખેથી બોલાયેલા આ શબ્દો આપણને જગાડી શકે તેટલા પ્રાણવાન છે. ગુજરાતીઓ ક્યારે જાગશે?